Verhalend denken bepaalt ons wereldbeeld

Sluipenderwijs zijn we verhalend gaan denken. Daardoor hebben we een narratief wereldbeeld gekregen: we zien overal helden, faalmomenten, plotwendingen en overwinningen.

Voor Japke D. Bouma is storytelling een van de jeukwoorden, waar ze gezellig maar niet minder fel tegen tekeer gaat in haar columns in NRCHandelsblad. Als Japke toch storytelling bedrijft, is er dus iets aan de hand. 

Vandaar dat ik getroffen werd door haar recente column  over haar strijd tegen jeukwoorden. 

Ze had die strijd bijna opgegeven, schreef ze. Totdat ze de titel ‘innovatiemetselaar’ tegenkwam bij een medewerker van de Waterschappen. Voor haar het toppunt van jargon-griezeligheid, waardoor ze haar missie op volle kracht hervatte.

Wat gebeurt hier?

Japke etaleert niet meer alleen haar weerzin tegen jeukwoorden, maar transformeert haar ergernis tot een persoonlijke queeste. En zo zijn de universele wetten van de verhaalkunst haar eigen columns ingeslopen. De verhalende manier waarop Japke haar strijd met ons deelt, staat niet op zichzelf. Storytelling is een belangrijk kenmerk van onze hedendaagse samenleving geworden.    

Een mens is een verhalend wezen, zegt de Franse filosoof Paul Ricoeur, dus we kijken altijd al met een verhalende bril naar de wereld om ons heen. Ook in het boek Homo Sapiens van Yuval Noah Harari valt te lezen hoe bepalend verhalen zijn voor de ontwikkeling van de mensheid: door samen in een verhaal te geloven kwamen er superkrachten vrij. 

Maar nu gaat het veel verder. Alles en iedereen doet eraan. Verhalend denken is de belangrijkste manier geworden om grip te krijgen op de complexe wereld vol veranderingen en daaraan betekenis te geven. 

Vanwege het individualisme en het wegvallen van grote systemen van houvast - ideologieën, godsdiensten - is dat voor veel mensen belangrijker dan ooit.

Onze idolen zijn net mensen

Dat verhalend denken zien we heel duidelijk in de media. De populairste verhalen zijn verhalen met een kop en een staart en een flinke dosis emoties. Programmamakers en redacteuren dienen deze verhalen in hapklare stukken op, compleet met tegenslagen, hoop, dreiging, beproeving, verrassende ontwikkeling en bemoedigend einde. 

Ze geven lastige vraagstukken een gezicht, zodat het publiek kan meeleven met de dramatische ontwikkeling van de held. Het complexe verhaal rondom de Brexit beleven we bijvoorbeeld rond de ups en vooral downs van premier May. 

We zijn geroerd door topvrouw Merel van Vroonhoven bij AFM, die de financiële wereld inruilt voor het speciaal onderwijs. Hoe meer dat verhaal in losse afleveringen te vatten is, hoe makkelijker. De Thaise voetballertjes die vorig jaar vastzaten in een grot, vormden een ideale reality soap. Avond aan avond konden we de voortgang volgen van de reddingspogingen: een verhaal vol dramatiek en onverwachte wendingen.

Hoe menselijker, hoe meer de verhalen ons aangrijpen

In films en documentaires over popsterren staan tegenwoordig nietsontziende openhartigheid en kwetsbaarheid centraal. Voor deelname aan een tv-programma lijkt een aangrijpend persoonlijk verhaal zelfs een voorwaarde te zijn geworden. Hoe dramatischer het leven van een kandidaat voor een talentenshow, hoe sneller hij gescout wordt als deelnemer.     

We zien het eveneens in de sportjournalistiek. Een sporter levert geen prestaties meer die alleen maar in cijfers te vatten zijn. Redacteuren, filmers en talkshowhosts presenteren ons liever de verhalen over emotionele hoogte- en dieptepunten die nodig waren om die bijzondere topprestatie te bereiken.

Ook onze sterren doen daaraan mee

Schaatser Maarten van der Weijden creëerde een heroïsch verhaal rondom zijn Elfstedenzwemtocht. Het was een absurde uitdaging, bijna bovenmenselijk. 

Maar zijn tocht sprak enorm tot de verbeelding: Maarten zwom omdat hij kanker overleefde en andere patiënten niet. Voor die sterke persoonlijke drijfveer zette hij zelfs zijn eigen gezondheid op het spel. 

Massaal raakten we in de ban van de vraag of het hem zou gaan lukken. 

Met zijn actie haalde Maarten een uitzonderlijk hoog bedrag op voor kankeronderzoek, hoewel hij de finish niet haalde. Het verhaal werd er alleen maar dramatischer van. Nu Maarten op 21 juni opnieuw het Friese water induikt, beleven we dat als een indringend vervolgverhaal, waarbij we dezelfde spanning voelen als vorig jaar. 

Gaat het hem dit keer wel lukken?

Van politiek tot entertainment, alles komt in verhaalvorm tot ons

Bij veranderingen vertellen leiders niet alleen waarom het anders moet, maar presenteren ook een call to adventure. Ze leveren niet alleen argumenten voor verandering, maar kennen ook de kracht van angst, hoop en andere emoties. Zo nemen ze mensen mee op reis.

We kijken eveneens op een narratieve manier naar ons eigen leven

Dat kan een kracht zijn als je meer samenhang ziet, waardoor je een scherpere identiteit krijgt. Maar het beeldhouwen van je leven tot een kloppend verhaal heeft ook bedenkelijke kanten. 

Tegenwoordig geloven we dat je eerst het zuur moet slikken voordat het zoet tot ons komt. Alleen door confrontaties met allerlei tegenslagen kun je persoonlijke groei doormaken. Net als in een Hollywoodverhaal. 

Dat leidt tot een soort verheerlijking van het falen, waarbij tegenslagen worden neergezet als onvermijdelijke onderdelen van een succesverhaal. Alle verhalen waarbij mislukkingen niet tot successen leiden, blijven echter buiten beeld.

De plotvraag neemt ons bij de hand

Verhalend denken betekent ook dat we steeds vaker met een vraagstuk aan de slag gaan aan de hand van een onderzoeksvraag. In narratieve termen noemen we dat de plotvraag. Daarop volgt de speurtocht (journey) om het antwoord te vinden, wederom met obstakels, hoogtepunten, weerstand, helpers en een louterend einde. Ook hier zien we in de media weer treffende voorbeelden. 

Zo heeft Avrotros een serie Sportlab Sedoc, die gewijd is aan innovatie in de sport. In de eerste aflevering wil presentator Gregory Sedoc (voormalig Europees kampioen hordelopen) weten hoe je negatieve stress omzet in positieve stress, waardoor je in een flow raakt. In een traditionele setting zouden we dan een serie deskundigen zien die hierover hun mening geven. 

In dit programma zet Sedoc zijn zoekvraag echter om in een persoonlijke plot: hoe houdt hij het hoofd koel bij zijn deelname aan het tv-programma De Slimste Mens? 

Uiteindelijk beleeft Gregory voor anderhalf miljoen kijkers een faalmoment: hij krijgt een black out als hij tijdens de quiz de naam van bruchetta niet kan terugvinden in zijn geheugen. Maar zijn stress bleef onder controle, dus hij is toch in zijn missie geslaagd. 

Het mag dan een vernieuwend programma over sport zijn, er wordt alweer een klassiek verhaal verteld met een spanningsboog, een obstakel en een ontlading. 

We vertellen niet meer alleen rondom het vuur of in het theater, zoals bij de oude Grieken, maar op ieder moment dat we naar een beeldscherm kijken, met elkaar praten of op de zeepkist staan. 

En dat is voor de moderne mens bijna de hele dag.