Woorden wisselen | Boekbespreking

Het is een illusie dat je alleen over de inhoud van een boodschap van gedachten kunt wisselen; uiteindelijk draait het allemaal om spraakmakende taal. De gekozen woorden staan aan het begin én aan het eind van alles, concludeert bestuurskundige Mark van Twist in zijn boek Woorden Wisselen. En dat gaat heel vaak ook over de keuze van het bijpassende verhaal.

Of het nu gaat om en gezamenlijk besluit, een nieuw advies of een koerswijziging, de beslissers moeten allereerst een gemeenschappelijke taal vinden. Dat gaat vaak gepaard met veel energie en frustratie, weet Mark van Twist (hoogleraar bestuurskunde) uit eigen ervaring. 

Als lid van talrijke overheidscommissies maakte hij vaak mee dat alleen taal en tekst die resoneerde binnen de commissie in het eindrapport terug te vinden was. De rest was hoogstens terug te lezen in de bijlagen.

Persoonlijke leerervaringen met taal

In het boek Woorden Wisselen verwerkt hij zijn persoonlijke leerervaringen met woorden, die hij op deze manier toegankelijk wil maken voor anderen. 

Beleidsmakers, managers en bestuurders doen vooral aan verbale vernieuwing: ze geven ergens nieuwe woorden aan en daarmee ook nieuwe betekenis. Door het te verwoorden helpen ze het te verwezenlijken. 

Taal zegt wat er wordt gemaakt en wat er wordt gezegd. 

De woorden komen er dus niet zomaar bij, het is alles waar het uiteindelijk om draait in de wereld van bestuur en organisaties. Je kunt dus ook niet 'even' iets in andere woorden zeggen. Woorden hebben invloed. Altijd. En ze worden daarom voortdurend op een goudschaaltje gewogen.

Onderliggende mechanismen

Woorden Wisselen is uitdrukkelijk geen handleiding om te beïnvloeden met taal, dus je vindt in dit boek geen slimme tips of adviezen. 

Wel legt hij in zijn boek de onderliggende mechanismen bloot rondom woordgebruik, taal en framing. Door het ene als experiment te benoemen, markeren we bijvoorbeeld al het andere als de standaard. 

Zonder het expliciet te benoemen geven we dus aan wat normaal is en wat niet. In zijn boek verkent Van Twist een aantal stijlvormen, namelijk het gebruik van metaforen, symbolen, modellen, berekeningen en frames. Een aanzienlijk deel van het boek is gewijd aan storytelling. 

Besturen is namelijk volgens de bestuurskundige onmogelijk zonder het vertellen van verhalen: ze helpen om van 'denken naar doen' te gaan, om gezag te legitimeren of om nieuwe culturen te bouwen. En daar blijft het niet bij, lezen we in zijn boek. 

Politici en bestuurders maken een einde aan onzekere en onoverzichtelijke situaties door gebeurtenissen een plek te geven in een verhaallijn, die uitdraait op een duidelijke plot en moraal. Adviseurs ontwikkelen storylines die zicht geven op het probleem, achterliggende oorzaken en wie verantwoordelijk is voor de aanpak.

Twee dominante verhaallijnen

In de politieke strijd rond beleid signaleert Van Twist twee dominante verhaallijnen. De ene is de story of decline, het verhaal van verval. De andere is de story of helplessness and taking back control, het verhaal van vooruitgang. 

Het verhaal van verval bevat vaak een dreiging van een crisis en doet voorstellen om mensen voor die crisis te behoeden. Je herkent deze verhalen aan de waarschuwing: als we niet snel dit of dat doen gaat het helemaal mis. 

Het tweede verhaal geeft juist mogelijkheden om de gebeurtenissen naar de hand te zetten en deelt het vooruitgangsgeloof. 

Verhalen helpen ook om onze identiteit te vormen. Ze maken het ons mogelijk om onszelf in dezelfde situatie als schurk of slachtoffer te zien, als held of huichelaar. 

Het verhaal is een vertrekpunt om te begrijpen, maar ook voor ingrijpen, zegt Van Twist. Je kunt eraan ontsnappen als je begrijpt dat het verhaal ook anders verteld kan worden.

Narratieve armoede in organisaties

Narratieven bieden dus veel mogelijkheden tot beïnvloeding. Toch heerst in veel organisaties een 'narratieve armoede', signaleert Van Twist. De meeste teksten gaan in een rechte lijn naar het einddoel, direct van a naar b. In professionele teksten is elke plotwending eruit gesloopt. 

Ook de verwikkelingen zijn voorspelbaar. In plaats van de drie-eenheid van slachtoffer, schurk en held gebruiken organisaties een abstractere driedeling van probleem, oorzaak en oplossing. 

Voorop staat niet wie het betreft, maar wat er speelt. “Precies daarom is het ook veel moeilijker in dit genre om emoties op te roepen, energie te mobiliseren en dus om met dit type teksten begrip en beweging te brengen."

Tellen is ook een vorm van vertellen

Volgens Van Twist is tellen eveneens een vorm van vertellen. Met cijfers zijn namelijk verschillende al dan niet misleidende verhalen te delen. 

Cijfers vloeien voort uit de (verborgen) verhalen die we verteld willen hebben. Als er iets geteld moet worden, moet je het in ieder geval eens worden over de categorie die je gaat tellen. 

Of en hoe een verhaal landt, heeft eveneens sterk te maken met cijfers. Een voorbeeld daarvan is het plan om de World Expo in 2015 naar Rotterdam te halen: aan de hand van de cijfers noem je dat plan luchtfietserij of juist een buitenkans.

Intensieve woordenwisseling

Al met al biedt dit boek je volop ingangen om voorbij de woorden te kijken, die op het eerste gezicht gangbaar overkomen. Er is bijna altijd een woordenstrijd of ten minste een intensieve woordenwisseling aan vooraf gegaan. 

Het boek helpt beslissers en beleidsmakers om te reflecteren. En daar kun je dan vervolgens weer je eigen verhaal van maken.

Boekgegevens:

Woorden wisselen. Werken aan een hertaling van besturen, organiseren en adviseren door Mark van Twist, uitgave Management Impact, 2018. Het boek is onder meer verkrijgbaar bij Managementboek.nl.