Storytelling over cultureel erfgoed, hoe pak je dat aan? In dit artikel lees je enkele praktische tips en inspirerende voorbeelden om erfgoed met verhalen tot leven te wekken.
Niet lang na de val van de Muur maakten we een rondwandeling door Rood Berlijn: de voormalige zone van de Sovjets.
De gids vertelde spannende verhalen en voerde ons langs locaties waar de Amerikanen en Russen elkaar bespioneerd en bestreden hadden. Alleen dat al was een ongekende belevenis.
Tot slot leidde deze meandertocht langs de restanten van de Koude Oorlog ons naar een groezelige barak nabij de Brandenburger Tor. Na alle meeslepende verhalen verwachtte ik hier weinig meer van, maar vooruit. In de barak bleek een klein museum ingericht te zijn over de Stasi.
Mijn eerste indruk: een rij saaie vitrines met vergeelde documenten en losse frutsels over de geheime dienst van de DDR.
Buiten lonkte een zwak knijpzonnetje. Ik stond op het punt om de barak te verlaten, toen de gids ons attent maakte op een stevig afgesloten glazen potje. Pas toen ik goed keek, zag ik wat erin zat: een onderbroek. Huh, een onderbroek?
Jawel, bij huiszoekingen speurde de Stasi naar deze stukken textiel vanwege hun ongekend hoge informatiewaarde. Als de eigenaar ooit opgespoord moest worden, konden de agenten het ondergoed simpelweg onder de neus van een speurhond houden.
Het verhaal van de gids over dit potje bracht op hetzelfde moment een hele wereld voor mij tot leven. Het liet me ogenblikkelijk de angst voelen van burgers dat hun intieme bezittingen verdonkeremaand konden worden. Een wereld vol wantrouwen, waarin zelfs je onderbroek niet veilig is.
Waarom spreekt dit verhaal zo aan?
Allereerst omdat het over emoties gaat. De activiteiten van de Stasi worden ineens teruggeleid naar een kwetsbare mens, die hiervan het slachtoffer is. Een verhaal van alle tijden. Daarnaast roept het verhaal zintuiglijke waarnemingen op en gulpt bijna het angstzweet over je rug.
Je ziet meteen voor ogen hoe een bloedfanatieke hond de lichaamsgeuren ruikt en ogenblikkelijk de achtervolging wil inzetten. Het bevat daarmee precies de ingrediënten die verhalen onweerstaanbaar en universeel maken.
Een voorwerp als sleutel naar een verborgen wereld
Veel medewerkers van culturele instellingen, monumenten, musea of industrieel erfgoed willen graag verhalen vertellen, maar vinden het in de praktijk lastig om daar handen en voeten aan te geven. Er is immers zo'n overvloed aan verhalen om uit te putten. Een uitstekende manier is de keuze van een voorwerp of personage, die symbool staan voor het kernverhaal.
Aan de hand van dit verhaal kun je een hele wereld openbaren.
Hoe maak je een goed verhaal over cultureel erfgoed?
1. Maak keuzes voor je verhaal
Vaak betekent een verhaal over cultureel erfgoed dat je scherpe keuzes moet maken. Je moet niet alles willen vertellen en alle mooie voorwerpen willen tonen, hoe verleidelijk dat ook is. Je publiek onthoudt het simpelweg niet.
Licht liever één of twee kenmerkende elementen eruit, die de centrale thema's vormen voor de verhalen.
Eindhoven heeft bijvoorbeeld design en licht als thema's gekozen. De Dutch Design Week en de Lichtjesroute vormen daar vervolgens weer de uitingsvorm van, met hun eigen onderliggende verhalen.
2. Kies een verbindend element voor je verhaal
Een verbindend element doet wonderen. In heel wat Nederlandse regio's kan water deze spilrol vervullen. Kanalen, grachten en rivieren zijn de slagaders en de haarvaten waaruit Nederland is opgebouwd, aangekleed met bruggen, dijken en tunnels.
Water gaat altijd gepaard met interessante aanvullende verhalen. Rivieren vormden vaak de kloof tussen de ene en andere deel van de stad, vaak een sociale scheidslijn. Maar ook was een doorwaadbare plaats een reden om een nederzetting te stichten.
Rivieren en kanalen waren bovendien eeuwenlang de belangrijkste transportlijnen. Tijdens diverse oorlogen vormden rivieren en onder water gezette polders lastige barrières voor de vijand. Bruggen werden als eerste opgeblazen.
Door zo'n verbindend element centraal te zetten, schep je samenhang in de veelvormige collectie en geef je de bezoekers houvast.
3. Zet een held centraal in je verhaal
Een bekendheid of een historische held is een prachtige manier om een verhaal over een stad aan op te hangen. In Liverpool barst het bijvoorbeeld van de verhalen over erfgoed, maar één element krijgt in deze stad de meeste aandacht: Liverpool als geboortegrond van de Beatles.
Het verhaal van deze beroemdheden wordt op allerlei manieren verteld. Met een speciale bus maak je een rit langs Strawberry Fields, Penny Lane en andere plekken waar ze opgroeiden en muziek maakten.
De luchthaven heet John Lennon Airport. De slogan van de luchthaven maakt het Beatle-verhaal van Liverpool onvergetelijk: above us is only sky.
Verhalen moeten plakkracht hebben
Het verhaal over de Berlijnse onderbroek in het potje is mij in ieder geval altijd bijgebleven.
Toen ik jaren later met mijn gezin in Berlijn was, wilde ik dit dan ook graag aan mijn zonen laten zien. Helaas, de barak bij de Brandenburger Tor was verdwenen. Vermoedelijk gesneuveld in de drang om de stad weer op te poetsen. Verderop in de stad was wel een nieuw museum over de Stasi ingericht. Een prachtige collectie en een weloverwogen inrichting, dat zeker.
Maar jammer genoeg zonder dat potje. Dus heb ik dat verhaal zelf verteld. Hoewel het jaren later was, wist ik het allemaal nog uitstekend te herinneren. Dat is de kracht van het verhaal: het is memorabel.
Lever krachtige herinneringen via verhalen
Al deze vormen van storytelling draaien namelijk om het maken van herinneringen.
Het is niet interessant om instellingen, gebouwen of monumenten op een 'sokkel' te zetten. Het gaat om de bezoeker die een verhaal beleeft en iets meemaakt. Rafelrandjes helpen daarbij.
Je publiek krijgt een belangrijk inzicht, ziet ineens een ander perspectief en denkt er nog geruime tijd aan terug. Soms jarenlang.
NB. In dit artikel staat cultureel erfgoed centraal. De achterliggende principes zijn echter ook toepasbaar op andere terreinen!
