World Press Photo is er resoluut in: geen gemanipuleerde inzendingen. Ook al is het iets kleins, zoals een nabewerking om de kleuren wat te verfraaien. Het beeld moet echt zijn. Hoe zit dat met verhalen?
In de voorlaatste ronde van deze wedstrijd voor fotojournalisten viel maar liefst twintig procent van de inzendingen af, zo liet de jury van World Press Photo weten.
De redenen waren niet zozeer misleidende photoshop-handelingen maar wel 'ontoelaatbare veranderingen' tijdens de nabewerking.
Het is een even prijzenswaardig als onhoudbaar standpunt.
Natuurlijk is het fijn dat we als kijkers geen opgetuigde kunstwerken te zien krijgen, maar een waarheidsgetrouw venster op de wereld. Zodra foto's in scène gezet zijn, staat de betrouwbaarheid op losse schroeven.
Maar het uitgangspunt van 100 procent echt is nauwelijks uitvoerbaar in een wereld waarbij filters en ander gereedschap tot de vaste trukendoos behoren van iedere fotograaf. Los van alle digitale hulpmiddelen zet iedere beeldmaker de werkelijkheid naar zijn hand.
De fotograaf kiest een hoog perspectief om een slachtoffer nog kwetsbaarder te laten lijken. De documentairemaker laat beelden achterwege die niet passen in zijn verhaal. De cameraman filmt hardhandige rellen tussen bewoners en politie, maar zwenkt de camera niet relativerend naar rechts waar het dagelijkse leven gewoon doorgaat.
We sporen aan tot zelfcensuur.
Als verhalenmakers doen we het ook in teksten: we vergroten uit, verdoezelen en poetsen weg. We kiezen een eenzijdig perspectief, ook wel een 'frame' genoemd. We selecteren de mooiste onderdelen. We leren zelfs onze kinderen vooral niet alles te delen op sociale media. Inderdaad: dat is niets meer of minder dan een aansporing tot zelfcensuur.
Maar toch, het weergeven van de 'waarheid' is een hoog goed. Een van mijn leermeesters is de schrijver Judith Koelemeijer, bekend van haar non-fictiewerken als Het Zwijgen van Maria Zachea. Zij betoogde altijd: verzin niets. Ook niet om het verhaal een ietsje pietsje mooier, ronder of kloppender te maken.
Het is dezelfde journalistieke insteek als de jury van World Press Photo. Die les heb ik altijd goed in mijn oren geknoopt.
Hoe weet je nog wat echt is?
Toch is er iets veranderd. Want in dit postmoderne tijdperk is er haast geen beginnen meer aan. Wat is echt en wat komt uit iemands duim gezogen?
Bij het tv-programma Wie is de Mol is nauwelijks nog te zeggen welke verhaallijn 'echt' is en wat de regisseur heeft bedacht. Wat moeten we denken van de filmpjes vol explosies die IS als 'waargebeurd' de wereld instuurt, maar die verdacht veel lijken op actiescènes uit Hollywood? Welke testimonials over producten zijn waarheidsgetrouw of bedacht door de afdeling marketing?
Uiteindelijk is er helemaal geen waarheid. Waarachtig, ja dat kan wel. Waarachtig in de zin van herkenbaar en geloofwaardig. Zo is de populaire parabel Help, onze ijsberg smelt van John Kotter voor miljoenen lezers waarachtig, ook al gaat het over pinguïns op een ijsberg in de Zuidelijke IJszee.
Mediawijsheid
Dat betekent geen pleidooi om de waarheid dan maar los te laten, want het blijft van belang dat makers zo zuiver mogelijk omgaan met feiten en citaten.
Het vraagt om een actieve houding van de lezer of luisteraar. Alertheid is noodzakelijk. Daarom pleit ik vooral voor groter bewustzijn op dit vlak, ook bekend als mediawijsheid: Pas op, met dit verhaal kan gefoezeld zijn.
