Bij hoge nood is er één ding waar je niet over wilt twijfelen: de locatie van het dichtstbijzijnde toilet. Pictogrammen dienen in de openbare ruimte als wegwijzers, maar schieten geregeld tekort in helderheid. Zeker in tijden van schuivende opvattingen over genderidentiteit.
Van minimalistische pictogrammen - waarbij je maar moet raden wat de bedoeling is - tot aan uitbundig versierde bordjes: toiletbordjes komen voor in allerlei vormen, kleuren en maten. Elk ontwerp draagt bij aan de sfeer en identiteit van de ruimte waarin het zich bevindt.
En dat is waarom wc-bordjes voor mij zo’n interessant verzamelobject zijn. Sinds enkele jaren sta ik daarom regelmatig stil voor zo'n bordje om er een foto van te maken voor mijn verzameling. Dat is een uitdaging op zich, want de toiletten bevinden zich vaak in donkere krap bemeten ruimten.
Het onderwerp van mijn fotoverzameling intrigeert in ieder geval meer mensen.
Als ik erover vertel, reageren mijn gesprekspartners vaak verwonderd. Serieus, toiletbordjes?! Toch zien zij na ons gesprek zelf ineens wc-bordjes die van te voren nooit opgevallen zijn. Ze worden vaak mede-verzamelaars! En zo is mijn verzameling het laatste jaar flink gegroeid.
Ook is het wonderlijk hoe zo'n verzameling een eigen leven gaat leiden. Want ik had zeker niet kunnen denken dat ik ooit nog als wc-bordjes-expert zou worden gevraagd om hierover een artikel te schrijven voor tekstschrijvers.
Tegelijkertijd is het logisch dat communicatiespecialisten, ontwerpers en gedragsexperts aandacht hebben voor dit onderwerp. Want deze bordjes zijn vaak meer dan eenvoudige aanwijzingen naar het dichtstbijzijnde toilet. Pictogrammen definiëren wat als normaal wordt beschouwd en laten daarmee zien hoe ontwerpers (en hun opdrachtgevers) naar de wereld kijken.
De locatie zegt in ieder geval veel over het ontwerp. In publieke ruimtes zoals theaters en stations zijn de bordjes zorgvuldig doordacht en houden rekening met toegankelijkheid en gebruiksgemak. Ze dienen ook steeds vaker genderneutraal te zijn, wat voor ontwerpers nog een hele uitdaging is.
Toiletbordjes leveren ook boeiende inkijkjes op in de culturele diversiteit. In Scandinavische landen vinden we strakke en gestileerde bordjes die de weg wijzen naar toiletten en ruimten om baby’s te verschonen. In Afrikaanse en Latijns-Amerikaanse landen zijn levendige en kleurrijke bordjes te vinden als weerspiegeling van de lokale cultuur.
Naast hun functionele doel dienen wc-bordjes ook als bron van creatieve expressie. Van grappige woordspelingen tot aan ludieke illustraties, er zijn overal bordjes te vinden die een glimlach opleveren.
Hierbij enkele trends op het gebied van toiletbordjes::
1. Stereotypen m/v
Een wereldkaart toont niet alleen alle continenten, maar weerspiegelt ook de blik van de kaartenmaker. Op een soortgelijke manier onthullen toiletbordjes hoe ontwerpers naar mensen kijken.
Ze portretteren mannen en vrouwen aan de hand van hun accessoires: met snorren en lipstick, verschillende soorten hoofddeksels, vergezeld van paraplu's of handtassen.
Ook onthullen de bordjes de visie op hun lichamen: strak versus sierlijk, gekleed in specifieke kleding, in beweging of statisch.
2. Veranderende blik op gender
Veel eigenaren van openbare ruimten zijn zich ervan bewust dat de ‘m/v-hokjes’ niet meer voldoen. Op toiletbordjes zien we steeds vaker een functionele indeling op basis van zittend of staand plassen. Zo hebben de gestileerde man- en vrouwfiguren in de Kunsthal Rotterdam recent plaatsgemaakt voor bordjes van een zit-wc en een urinoir.
Ook zien we meer aanduidingen voor mensen met speciale behoeften, zoals aangepaste toiletten voor miva’s (minder-validen) en het verschonen van baby’s. Genderindeling maar ook genderneutraliteit zijn gevoelige thema’s.
Op toiletten zijn steeds vaker hyper-inclusieve bordjes te zien, waarop alle mogelijke menstypes bij elkaar staan. Een kwinkslag, die in allerlei varianten opduikt.
3. Minimaal-minimaler-minimaalst
Gender (dus een mannetje of vrouwtje) is het traditionele uitgangspunt om toiletbezoekers te scheiden. Het valt me op dat de aanduidingen van gender de afgelopen decennia steeds abstracter zijn geworden.
De pictogrammen tonen zwevende hoofden en stijve ledematen in allerlei varianten. Voor aanhangers van het minimalisme zijn driehoekjes en bolletjes voldoende om mannetjes en vrouwtjes aan te duiden.
Het kan trouwens nog simpeler: een driehoekje met de punt naar boven herkennen we als een vrouwelijke aanduiding; de driehoek met de punt naar beneden is het mannetje.
4. Bla of bla-bla-bla
Beelden zeggen meer dan 1000 woorden, zo luidt het cliché. Maar soms blijken teksten nòg handiger om de gebruiker te laten kiezen tussen ‘bril omhoog’ of ‘bril omlaag’. In openbare gelegenheden duiken steeds vaker teksten op om de toiletten aan te duiden. Het is een doeltreffende manier om de gevoelige genderindeling te vermijden.
Toch geven ook teksten aanleiding tot verwarring. Als er ‘bla’ op de toiletdeur staat, weet jij dan of je daar goed zit? En helpt het als op de andere deur bla-bla-bla staat?
5. Helden op maat
Horecagelegenheden, theaters en musea zijn dankbare vindplaatsen voor originele toiletbordjes. Bars en cafés laten beeltenissen helemaal in eigen stijl ontwerpen, aansluitend bij de sfeer of het concept van de horecagelegenheid.
Een beproefd middel zijn bekende duo’s op wc-deuren: Willem-Alexander & Maxima, het Meisje met de Parel & het zelfportret van Vincent van Gogh of Albert Einstein & Marie Curie.
6. WC-humor
Dieren, piraten of cowboys: vooral in trendy horeca-gelegenheden is veel plezier te beleven in de kleinste kamers. Met de creatieve draai aan wc-bordjes leveren ontwerpers een bijdrage aan een positieve en gastvrije sfeer in openbare ruimtes.
Op sommige locaties lijken creatieve uitingen belangrijker dan de functionaliteit. Bezoekers verdwalen regelmatig in wc-ruimten met grappig bedoelde aanduidingen, zeker bij toiletten in schaars verlichte benedenverdiepingen.
7. Edele delen zijn zeldzaam
Mannen en vrouwen worden aangeduid met metaforen, zoals schoenen, strikjes en haardracht. We zien zelden de lichaamsonderdelen die het meest onderscheidend zijn: de edele delen. Of hiervoor worden ook metaforen gebruikt, zoals perziken en aubergines.
Ook afbeeldingen van plassende mensen zijn zeldzaam, terwijl het daar toch om draait. Wel zijn er veel bordjes met gekruiste benen, die op een indirecte manier de hoge nood tonen. Het is met name in horeca-gelegenheden een geliefd thema om breed op te variëren.
Wc-bordjes bevatten dus niet alleen functionele aanwijzingen, maar vormen ook vensters op onze samenleving. Ze laten zien hoe wij denken over gender, humor en metaforen, maar ook over het afbeelden van een alledaagse lichamelijke handeling.
Toch is er bij hoge nood één ding waar je niet over wil twijfelen: de locatie van het dichtstbijzijnde toilet. Pictogrammen dienen in de openbare ruimte als wegwijzers, maar schieten toch geregeld tekort in helderheid bij hun navigatie.
Hoe dat beter kan? Denk daar maar eens over na als je dankzij een vreemd bordje eindelijk het toilet hebt gevonden.
Dit artikel is ook verschenen in Tekstblad 3-2024
