Man- en vrouwfiguren in de meest uiteenlopende vormen: enkele jaren geleden ben ik begonnen met het verzamelen van toiletbordjes. Dat deed ik vanuit een fascinatie voor design: hoe beeld je mannen en vrouwen precies af? Wat ik toen niet wist, is dat dit het startpunt was van wat je gerust kunt beschouwen als cultureel veldonderzoek.
Mannen en vrouwen gaan samen door het leven. Behalve als we naar het toilet gaan: dan worden we ineens gescheiden op basis van gender. Alleen dat al is een interessant uitgangspunt.
En zo heeft het bestuderen van toiletbordjes nog veel meer duidelijk gemaakt over onderlinge afspraken, die we zelden expliciet uitspreken.
Maar daarover later meer!
Ga met mij mee langs mijn reis (en van mijn toeleveranciers) langs toiletgelegenheden in Nederland, België, Frankrijk, Spanje, Portugal, Italië, Albanië, Groot-Brittannië, Ierland en Duitsland.
Pictogrammen weerspiegelen ons mensbeeld
Net zoals kaarten niet enkel de wereld tonen maar ook de blik van de kaartenmaker weerspiegelen, zo onthullen toiletbordjes hoe ontwerpers naar de wereld kijken. Ze portretteren mannen en vrouwen op diverse opmerkelijke manieren - met snorren en lipstick, zwevende hoofden en stijve ledematen, vergezeld van paraplu's of handtassen.
Ze onthullen onze perceptie van mannen en vrouwen: strak versus sierlijk, gekleed in specifieke kleding, in beweging of statisch. Ook definiëren ze wat als normaal wordt beschouwd. Zij die zelf als norm gelden, hoeven niet na te denken over hun eigen status quo.
Vindplaatsen zijn van invloed
Toiletbordjes tonen onderliggende opvattingen die gekoppeld zijn aan locaties. In een café tref je bijvoorbeeld andere bordjes aan dan in openbare ruimten, zoals een treinstation. Publieke instellingen hebben vaak standaard pictogrammen, andere instellingen variëren daar vrolijk op door.
Pictogrammen met man- en vrouwfiguren zijn ook dankbare onderwerpen voor ontwerpers en kunstenaars. Vooral musea zijn rijke bronnen voor originele pictogrammen die vaak deel uitmaken van de visuele identiteit.
Wat je niet ziet
Wat er niet getoond of gezegd wordt, dat is een onmisbare invalshoek om meer te ontdekken over het onderwerp dat je bestudeert. En zeker als het over een onderwerp gaat met ongemakkelijkheden, zoals toiletten zeker zijn.
Zo zie je nergens afbeeldingen van plassende mensen, terwijl het daar toch om draait. Hoogstens laten kruisende benen op een indirecte manier de hoge nood zien.
Het enige bordje in mijn verzameling met een plas-straaltje gaat over een plassende teckel. Alleen het mannetje doet zijn natuurlijke ding, want het (poedel-)teefje kijkt alleen maar in de spiegel.
Bril omhoog of omlaag, that’s the question
De vraag of een toiletbril omhoog of omlaag moet, blijft een kwestie in de toiletgebouwen. In Stockholm trof ik veel genderneutrale toiletten aan, zonder man- of vrouwaanduidingen. Gender, dat deed hier gewoon niet ter zake. Er waren wel aparte toiletten met bijbehorende bordjes voor mensen met een beperking en voor het verschonen van baby's.
De toename van genderneutrale toiletten is sowieso een belangrijke trend in West-Europa. Ik heb in mijn verzameling inmiddels diverse creatieve oplossingen om duidelijk te maken dat toiletten bedoeld zijn voor alle gebruikers.
Soms dient niet langer gender als onderscheid, maar de stand van de toiletbril. En daar hebben we dan ook weer woorden voor nodig, in plaats van pictogrammen. Beelden zeggen meer dan 1000 worden, maar soms is tekst gewoon handiger!
Een glimlach in de hoge nood
En dan is er nog humor. Dieren, piraten of cowboys/cowgirls: er is veel plezier te beleven in de kleinste kamers. Toch vraag je je af of iemand die dringend moet, snel de juiste toiletdeur zal vinden bij sommige ontwerpen.
Wat ik ook ontdekte: het symbool van een persoon met gekruiste benen spreekt veel mensen aan. Het blijkt in veel West-Europese landen een geliefd thema om mee te spelen.
Humor wordt trouwens vooral toegepast in horecagelegenheden. Kennelijk is er vooral daar een aanleiding om het toiletbezoek luchtig te houden.
Regels voor selectie
Het verzamelen van toiletbordjes kent zijn uitdagingen. Wat zijn de criteria? Beperk ik me tot man- en vrouwfiguren, of kunnen andere symbolen ook worden opgenomen?
Denk bijvoorbeeld aan pictogrammen van rolstoelgebruikers die de weg wijzen naar rolstoeltoegankelijke toiletten. Of een bordje dat Aziatische bezoekers instructies geeft over toiletgebruik in Nederland.
Vaak is er beperkte verlichting bij toiletten, vooral in horecagelegenheden. Hoe ga ik om met slecht belichte foto's of afbeeldingen genomen vanuit ongebruikelijke hoeken?
Mijn richtlijn: de afbakening moet flexibel zijn, anders verliest het voor mij zijn relevantie. En dus ga ik er heel soepel mee om.
Het draait om stijl
Bij het ordenen van toiletpictogrammen heb ik stijl als criterium gebruikt. Zo zijn er minimalistische, traditionele/nostalgische en speelse stijlen.
De minimalistische stijl draait om de kunst van het weglaten - enkele eenvoudige lijnen volstaan om geslacht aan te duiden. Twee driehoeken met een bolletje zijn al genoeg. En zelfs het bolletje zou weggelaten kunnen worden.
Deze verzameling heeft me geleerd om goed te observeren. Als je een focuspunt hebt, zie je veel meer dan anders. Er vallen dingen in het oog waar een ander aan voorbij gaat. Iedere verzamelaar weet dat.
Dit observatievermogen helpt je ook sterk verder als je een betere schrijver wil worden. Je leert taal te geven aan wat je ziet. En je gaat nooit meer onbekommerd op zoek naar de toiletafdeling.
