In ons brein worden heel wat mentale bochten afgesneden. Gewoon, omdat ons dat beter uitkomt. Dat leidt vaak tot systematische denkfouten. Als je weet welke geniepige kunstjes je brein je flikt, kun je gelukkig wel leren daar beter mee om te gaan.
Om te snappen hoe ons reactievermogen in elkaar zit, moeten we terug naar de prehistorie, toen de eerste mensen in Oost-Afrika op de savanne leefden. Wanneer een sabeltandtijger deze mensen dreigde te bespringen, betekende een bliksemsnelle draai naar achter het verschil tussen leven en dood.
Alle plussen en minnen tegen elkaar afwegen duurde gewoon te lang op de savanne. In de prehistorie leverde ‘niet denken maar doen’ betere overlevingskansen op.
We zijn nu honderdduizenden jaren verder.
We hoeven al lang niet meer weg te vluchten voor gevaarlijke beesten of ons te beschermen tegen ander plotseling onheil. Ondertussen hanteert ons brein nog steeds shortcuts die ons van acuut gevaar moeten redden.
Door die snelkoppelingen in ons brein maken we talrijke denkfouten. We overschatten stelselmatig onze eigen kennis. We blijven theorieën koesteren die aantoonbaar onjuist zijn. En we laten ons gewillig leiden door de mening van een massa mensen, ook al is dat een hele domme mening.
Verhalen zijn zo'n mentale shortcut
Zodra iemand een verhaal inzet, denken we al precies te weten wat ons te wachten staat: een begin, een wens, het onvermijdelijke obstakel, de oplossing en het resultaat.
James Bond rekent genadeloos af met de schurk. De Griekse mythen laten zien hoe mensen speelballen zijn van de Goden. En in een liefdesroman ontpopt de arrogante man met sterke kaaklijnen zich uiteindelijk toch als een liefdevolle minnaar.
Dit soort verwachtingen alleen al maakt dat we op een bepaalde manier naar anderen luisteren. We gieten de woorden in een mal: het patroon dat we al denken te kennen. En daardoor missen we ook bergen informatie, die zich minder makkelijk in vakjes laten stoppen.
Ook willen we dolgraag de samenhang der dingen zien.
Daarom maken we de werkelijkheid graag kloppend. Met een rond verhaal krijgen we namelijk de controle over de wereld om ons heen. Zonodig zorgt ons brein er zelf voor om het plaatje kloppend te krijgen: door dingen weg te laten, te vervormen of desnoods te verzinnen. We bezitten een talent om met een minimum aan details een maximum aan verhaal te bedenken.
Zoals Sherlock Holmes aan de hand van slijtageplekken van een uniform de karaktertrekken van een moordenaar kan bepalen, zo proberen we dagelijks met kleine signalen onze versie van de werkelijkheid te construeren.
Ook weten we uitstekend hoe we selectief met de feiten moeten omgaan. We horen bijvoorbeeld vaak succesverhalen. Daardoor krijgen we de indruk dat die successen voor veel meer mensen in het verschiet liggen, want het lijkt zo logisch dat inspanningen en talenten beloond worden met klinkende resultaten. Helaas is dit een typisch geval van selectieve waarneming.
Als je idee totaal in het water gevallen is, bazuin je niet rond hoe dat allemaal zo gekomen is. Laat staan dat je er een boek over schrijft. Dat doen alleen de mensen die wel het succes geproefd hebben.
Succesverhalen zijn sowieso verraderlijk. Want een klinkend resultaat levert meestal geen kant-en-klaar recept op, dat elders gemakkelijk te herhalen is. Veel successen zijn afhankelijk van de juiste persoonlijkheid en de juiste omstandigheden, die niet zo maar te kopiëren zijn.
We zien altijd maar een beperkt deel van de werkelijkheid.
De hele werkelijkheid (wat dat ook moge zijn) is namelijk voor ons brein veel te groot om te bevatten en te begrijpen. Daar moeten we mee leren leven, al kunnen we pogingen doen om denkfouten te vermijden.
Dat denkwerk kost ons brein wel veel moeite
Een voorbeeld uit mijn eigen leven: al maanden verspert een grote bouwplaats mijn doorgang op mijn vaste fietsroute naar het station. Ik weet inmiddels een handige alternatieve route zonder obstakels. Maar iedere keer moet ik er bewust aan denken om de benodigde afslag te nemen.
Gelukkig kan ik de rest van de route op de automatische piloot fietsen.
Toch komen we steeds opnieuw voor soortgelijke situaties te staan: blokkades, hindernissen, reorganisaties, noem maar op. Hoe beter je om leert te gaan met dit soort omstandigheden, hoe makkelijker we nieuwe routes vinden. Lenig denken heet dat.
Het is goed om je brein hierin te trainen
Bijvoorbeeld door regelmatig nieuwe werelden te betreden. Door praatjes aan te knopen met onbekende mensen. Of door jezelf nieuwe uitdagingen te geven en zo je comfortzone op te rekken.
Nieuwe dingen ondernemen, dat maakt ons gelukkig. Ook dát is een eigenschap van ons brein. Wat helpt jou om ingesleten breinpaden te verlaten en nieuwe gedachtewegen te vinden?
